De molens in de Schermer

 

De drie molens bij Schermerhorn

De bekendste drie molens van het Schermer Molencomplex staan bij Schermerhorn. Ondermolen D, de middelste van de drie, is ingericht als de Museummolen. Ondermolen C staat ten westen, Bovenmolen E ten oosten ervan.

Vroeger stonden er in dit gedeelte van de Schermer zes molens: twee onder-, twee middel- en twee bovenmolens. Deze pompten vanuit de binnenboezem het polderwater, dat daarin door de 14 poldermolens was opgemalen, in drie trappen naar de Schermerringvaart.

Bij het zogenaamde vervijzelen van de molens in 1850 werd de driehoog malende schepradgang verbouwd tot een tweehoog malende vijzelgang. De middelmolens C en D werden toen ondermolens. De overbodig geworden ondermolens A en B werden herbouwd in Soest en Arkel (waarvan de laatste nog bestaat).

In de volksmond heet het complex bij Schermerhorn nog altijd ‘de molendriegang’, maar in feite gaat het om een onvolledige dubbele tweegang. Er zijn plannen om deze in de toekomst in ere te herstellen. Daartoe moet de in 1937 gesloopte Bovenmolen F worden herbouwd.

 

Ondermolen C

Ondermolen C werd in 1636 verplaatst naar de huidige locatie. In dat jaar werd ook de dubbele driegang aan de Noordervaart opgericht, met 2 molens uit Oudorp of Rustenburg.
Officieel was ondermolen C tot 1850 een middelmolen. In dat jaar werd het scheprad vervangen door een vijzel. Daarbij is de driehoog malende schepradgang verbouwd tot een tweehoog malende vijzelgang. Door deze verbouwing werden ondermolens A en B overbodig; die zijn als korenmolen herbouwd in Soest en Arkel.

Ondermolen C was in bedrijf tot Pasen 1929, toen elektrisch gemaal Wilhelmina de bemaling overnam. Bij gebrek aan elektriciteit werd de molengang (in combinatie met poldermolen O) in de Tweede Wereldoorlog tussen 15 november 1944 en eind mei 1945 weer in gebruik genomen.
In 1968-‘69 is de molen gerestaureerd en werd een nieuwe houten vijzel geplaatst. In 2008 brak er een stuk uit het vijzelwiel: het wiel en de vijzel bleken aan vervanging toe. Dat is in 2009 gebeurd.

Ondermolen D, Museummolen

Ondermolen D is sinds mei 1968 museummolen. De achtkante binnenkruier werd in 1636 overgeplaatst vanuit Oudorp of Rustenburg. Net als ondermolen C kreeg de molen in 1850 een vijzel in plaats van een scheprad en werd een tweehoog malende vijzelgang.
Samen met ondermolen C en bovenmolen E maakt ondermolen D deel uit van de molengroep Schermerhorn, die oorspronkelijk uit 6 molens bestond (de ondermolens A en B, de middelmolens C en D en de bovenmolens E en F).
Ook ondermolen D was in bedrijf totdat elektrisch gemaal Wilhelmina de bemaling overnam en werd alleen in de Tweede Wereldoorlog nogmaals in gebruik genomen.
In 1980 werd het oude schuurtje – molenboetje genoemd – ingericht als bezoekerscentrum. Sinds de uitbreiding in 2007 is het bezoekerscentrum ook een officiële trouwlocatie.

Ondermolen K

Ondermolen K hoort bij de ring molens tussen Schermerhorn en Ursem. In 1636 werden drie molens van deze groep verplaatst. Waarschijnlijk is de tweede middelmolen vanaf Ursem in zijn geheel – rollend, in een vrijwel rechte lijn – over de ringdijk naar de huidige plek van ondermolen K gebracht. In de kap zijn nog ‘verstijvingsschoren’ aanwezig, die mogelijk zijn aangebracht in verband met het verrollen.

In 1876 is het scheprad van ondermolen K vervangen door een vijzel. De molen was in bedrijf totdat elektrisch gemaal Wilhelmina de bemaling in 1929 overnam.

In 1949 werd een sloopvergunning afgegeven, maar daarvan is geen gebruik gemaakt. Sinds de restauratie in 2005 is de molen weer maalvaardig.

Ondermolen O

Ondermolen O hoort bij de voormalige ring van 16 molens tussen Schermerhorn en Ursem en werd eind 1633 als bovenmolen bij Ursem gebouwd. In 1652 is de molen verplaatst naar de huidige locatie, om als ondermolen te dienen. Zo werd evenwicht gebracht in de combinatie van 4 ondermolens, 5 middelmolens en 6 bovenmolens.
In 1882 is het scheprad van de molen vervangen door een vijzel. Totdat elektrisch gemaal Wilhelmina de bemaling in 1929 overnam, was de molen in bedrijf. In 1988 kreeg de molen een nieuw wiekenkruis en in 1999 een nieuwe koningsspil. Sinds de restauratie in 2004 is de molen weer maalvaardig.

Poldermolen D

Poldermolen D werd begin 1635 gebouwd als ondermolen van de dubbele driegang bij Oudorp en is één van de 14 afdelingsmolens die het polderwater in de binnenboezem maalden. Deze molen bemaalde afdeling D (315 hectare). Zodra de bodem van de Schermer in 1635 na een jaar malen in zicht kwam, werd de molen naar afdeling D verplaatst. De molen heeft dus slechts enkele maanden bij Oudorp gedraaid.
In 1875 is het scheprad vervangen door een vijzel. Totdat elektrisch gemaal Wilhelmina de bemaling in 1929 overnam, was de molen in bedrijf.
Sinds 2006 is de molen weer maalvaardig met een verdiepte achterwaterloop en een langere vijzel. Ook werd de 300 meter lange voorsloot weer open gegraven, zodat de molen weer op de Noordervaart kan uitmalen.

Poldermolen E

Poldermolen E werd begin 1635 gebouwd als ondermolen van een dubbele driegang tussen Oterleek en Rustenburg en is één van de 14 afdelingsmolens die het polderwater in de binnenboezem maalden. Deze molen bemaalde afdeling E (330 hectar).
Zodra de bodem van de Schermer in 1635 na een jaar malen in zicht kwam, werd de meest westelijke molen van de gang verplaatst naar polder E. De molen heeft dus maar enkele maanden als ondermolen gediend.
Ook de andere molens van de gang tussen Oterleek en Rustenburg werden na ongeveer een jaar verplaatst naar andere locaties in de Schermer.
Tussen 1864 en 1894 werd het scheprad vervangen door een vijzel. Totdat elektrisch gemaal Wilhelmina de bemaling in 1929 overnam, was poldermolen E in bedrijf.
Sinds 2003 is de molen weer maalvaardig met een verdiepte achterwaterloop en een langere vijzel. In 2006 werd de 300 meter lange voorsloot weer open gegraven, zodat de molen weer op de Noordervaart kan uitmalen.

Poldermolen K

Poldermolen K werd begin 1635, een half jaar nadat de ringdijk was gesloten, gebouwd in een ondiep deel van de Schermer en is één van de 14 afdelingsmolens. Deze molen bemaalde afdeling K (335 hectare).
Omdat het hoogteverschil minder groot was dan bij de (later gebouwde) overige poldermolens, maalde poldermolen K niet op de binnenboezem uit, maar rechtstreeks in de onderkolk naar de middelmolens van de groep tussen Driehuizen en De Vuyle Graft.
Onder andere door inklinking van de bodem werd in 1645 besloten de molen te verplaatsen. De nota van die verhuizing is bewaard gebleven: 1170 gulden (531 euro).
Van 1672 tot 1862 bemaalden vijf generaties Bloothooft poldermolen K. Tussen 1864 en 1894 werd het scheprad vervangen door een vijzel. Totdat elektrisch gemaal Wilhelmina de bemaling in 1929 overnam, was poldermolen K in bedrijf.
In 2007-‘08 is de molen volledig gerestaureerd waardoor de vijzel via een overstort het water kan rondmalen.

Poldermolen M

Poldermolen M werd begin 1635 gebouwde als één van de 4 ondermolens die deel uitmaakten van 17 molens tussen Driehuizen en De Vuyle Graft. De molen is één van de 14 afdelingsmolens die het polderwater in de binnenboezem maalden. Deze molen bemaalde afdeling M (300 hectare).
Tussen 1864 en 1894 werd het scheprad vervangen door een vijzel. Totdat elektrisch gemaal Emma de bemaling in december 1926 overnam, was poldermolen M in bedrijf.
Hoewel de molen in 2005 volledig is gerestaureerd, kan hij nog niet uitmalen: de vroegere voorsloot moet nog worden open gegraven. Stichting Schermer Molens streeft ernaar om dit te realiseren.

Poldermolen O

Poldermolen O is één van de 14 afdelingsmolens die het polderwater in de binnenboezem maalden. Deze molen bemaalde afdeling (355 hectare).
Poldermolen O was eerder bovenmolen in de 4 molens tellende gang ten westen van De Vuyle Graft bij West-Graftdijk en is in 1635 verplaatst.
Het scheprad is waarschijnlijk in 1883 door een vijzel vervangen.
Totdat elektrisch gemaal Emma de bemaling in december 1926 overnam, was de poldermolen in bedrijf. Bij gebrek aan elektriciteit werd poldermolen O (in combinatie met molengang aan de Noordervaart bij Schermerhorn) in de Tweede Wereldoorlog tussen 15 november 1944 en eind mei 1945 weer in gebruik genomen.
In 1968-‘69 is de molen gerestaureerd. In 1993 werd een stalen tweegangige vijzel geplaatst, die in 2005 is vervangen door een houten driegangige vijzel.

Bovenmolen E

Bovenmolen E hoort bij de gang van 6 molens bij Schermerhorn die in 1636, enkele jaren na het sluiten van de ringdijk, zijn geplaatst. Daarbij werden bestaande molens hergebruikt. Voor Bovenmolen E was dat een bovenmolen uit Oudorp of Rustenburg.
In 1850 werd de molen voorzien van een vijzel in 1850, waarbij de driehoog malende schepradgang werd verbouwd tot een tweehoog malende vijzelgang. Door deze verbouwing werden ondermolens A en B overbodig; die zijn als korenmolen herbouwd in Soest en Arkel.

Totdat elektrisch gemaal Wilhelmina de bemaling in 1929 overnam, was de molen in bedrijf. Bij gebrek aan elektriciteit werd de molengang (in combinatie met poldermolen O) in de Tweede Wereldoorlog tussen 15 november 1944 en eind mei 1945 weer in gebruik genomen.
In 1968-‘69 is de molen gerestaureerd, waarbij een nieuwe houten vijzel werd geplaatst. In 1993 werd een stalen tweegangige vijzel aangebracht, die in 2006 weer is vervangen door een houten driegangige vijzel.

Bovenmolen G

Bovenmolen G werd eind 1633, begin 1634 gebouwd op de huidige locatie en is de enige van de 11 nog bestaande Schermer molens die nooit is verplaatst. Bovenmolen G hoort bij de ring van 16 molens tussen Schermerhorn en Ursem die bestond uit 5 ondermolens, 5 middelmolens en 6 bovenmolens. De extra bovenmolen was destijds nodig om bij hoge boezemstand toch voldoende capaciteit te hebben ten opzichte van de middel- en ondermolens.
In 1854 is het scheprad vervangen door een vijzel. De molen was in bedrijf totdat in september 1928 de bovenkolk tussen de bovenmolens G en H werd doorsneden ten behoeve van de bouw van het elektrisch gemaal Wilhelmina.
In 1949 werd een sloopvergunning afgegeven, maar daarvan is geen gebruik gemaakt. Op 23 september 1983 raakte de molen in brand en is daarna met hulp van veel vrijwilligers hersteld.
In 2004 werd de molen gerestaureerd en de verbinding met de ringvaart hersteld. Maar uitmalen is nog niet mogelijk omdat de toevoer van water vanuit de bovenkolk vooralsnog is afgesneden.

Strijkmolen I

Strijkmolen I is één van de oorspronkelijk 14 strijkmolens die tussen 1627 en 1632 in de Schermer werden gebouwd en tot 1941 de Raaksmaatboezem afmaalden op de Schermerboezem. De oorspronkelijk vier strijkmolens bij Rustenburg werden in 1631 op kosten van de polder Heerhugowaard gebouwd na herhaalde wateroverlast door onvoldoende afwatering van de Raaksmaatboezem op de Schermerboezem. In 1941 kreeg een deel van de Raaksmaatboezem hetzelfde niveau als de Schermerboezem. Strijkmolen H, die in het tracé van de verbrede ringvaart stond, werd toen gesloopt.

Bijzonder: strijkmolen I is de derde molen die op deze plaats is gebouwd. De eerste molen (uit 1631) verbrandde in 1826. In 1843 werd een nieuwe molen in gebruik genomen, die na blikseminslag in 1864 werd vervangen door de molen die er nu nog staat.
Het is de bedoeling om de oude waterstaatkundige situatie te herstellen en strijkmolen I weer maalvaardig te maken. Daar wordt momenteel aan gewerkt.

Strijkmolen K

Strijkmolen K is één van de oorspronkelijk 14 strijkmolens die tussen 1627 en 1632 in de Schermer werden gebouwd en tot 1941 de Raaksmaatboezem afmaalden op de Schermerboezem. De oorspronkelijke 4 strijkmolens bij Rustenburg werden in 1631 op kosten van de polder Heerhugowaard gebouwd na herhaalde wateroverlast wegens onvoldoende afwatering van de Raaksmaatboezem op de Schermerboezem. In 1941 kreeg een deel van de Raaksmaatboezem hetzelfde niveau als de Schermerboezem. Strijkmolen H, die in het tracé van de verbrede ringvaart stond, werd toen gesloopt.

In 1831 werd het scheprad vervangen door een vijzel. Het is de bedoeling om de oude waterstaatkundige situatie te herstellen en strijkmolen I weer maalvaardig te maken. Daar wordt momenteel aan gewerkt.

Strijkmolen L

Strijkmolen L is één van de oorspronkelijk 14 strijkmolens die tussen 1627 en 1632 in de Schermer werden gebouwd en tot 1941 de Raaksmaatboezem afmaalden op de Schermerboezem. De oorspronkelijke 4 strijkmolens bij Rustenburg werden in 1631 op kosten van de polder Heerhugowaard gebouwd na herhaalde wateroverlast wegens onvoldoende afwatering van de Raaksmaatboezem op de Schermerboezem. In 1941 kreeg een deel van de Raaksmaatboezem hetzelfde niveau als de Schermerboezem. Strijkmolen H, die in het tracé van de verbrede ringvaart stond, werd toen gesloopt.
In 1838 werd het scheprad vervangen door een vijzel. Het is de bedoeling om de oude waterstaatkundige situatie te herstellen en strijkmolen I weer maalvaardig te maken. Daar wordt momenteel aan gewerkt.

Korenmolen de Otter

Korenmolen de Otter aan de Noordschermerdijk in Oterleek is de opvolger van de grondzeiler met twee koppels stenen die in 1899 afbrandde. De huidige molen is herbouwd met onderdelen van een watermolen die vermoedelijk in polder Geestmerambacht heeft gestaan. Dat die molen bewoond werd, is te zien aan de geschilderde appelbloesems in het interieur.
Bij de herbouw is het achtkant aangepast en smaller gemaakt.
In 1963 is de molen in handen gekomen van de gemeente Oterleek. In 1974 droeg de huidige gemeente Schermer de korenmolen over aan de Stichting Schermer Molens.
Van 1989 tot 2005 is de molen beroepsmatig in bedrijf geweest door molenaar Koger. Hierna is nog wel een poging ondernomen om de molen commercieel in bedrijf te krijgen maar helaas zonder succes. De molen wordt nu door vrijwillige molenaars regelmatig in werking gezet.

Poldermolen de Menningweer

Poldermolen de Menningweer wordt ook wel ‘De Koning’ genoemd, naar de familienaam van de vroegere molenaars. Het is een in 1888 gebouwde achtkante binnenkruier die nu eigendom is van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. Dat het geen Schermermolen is, is te zien aan de kleur. Deze molen is groen geschilderd, terwijl alle Schermermolens geteerd zijn. Ook is de diameter van de wieken kleiner.

Poldermolen de Havik

Poldermolen ‘De Havik’ is een waarschijnlijk in 1576 gebouwde achtkante binnenkruier. Aanvankelijk stond deze molen op de plaats van het vroegere stoomgemaal bij De Rijp. In 1861 is de molen verplaatst naar de huidige plek, waar vroeger het kerkje van het verdwenen dorpje Noordschermer stond. De Havik is nu in particulier bezit.

Adres Museummolen

 

Museummolen Schermer
Molens Stichting
Noordervaart 2
1636 VL  Schermerhorn
Tel: +31 (0)72 303 0246
E-mail: info@museummolen.nl
www.museummolen.nl

Photography: Fred Oudejans, Ingrid Schatz
Restauration videofootage: JOIR Design
Drone videography: John van Dieken

 

 

Schermer mills on Facebook